Europeaan van het Jaar 2022
“Als ik nu stop, zal er niets veranderen”
Svetlana Tsichanovskaja, die is verbannen uit Belarus, durfde terug te vechten tegen een wrede dictator. Als erkenning is zij de Europeaan van het Jaar van Het Beste 2022.
Tim Hulse
Op een bloedhete middag in augustus 2020 staken drie figuren het Onafhankelijkheidsplein in Minsk, de hoofdstad van Belarus, over. Ze liepen langs het hoge standbeeld van Vladimir Lenin en verder naar het Huis van de Regering, een indrukwekkend symbool van staatsgezag.
Vanuit dit gebouw houdt president Aleksandr Loekasjenko (67), een voormalig soldaat en directeur van een staatsboerderij, het land met bijna tien miljoen inwoners in een ijzeren greep. Zijn regime wordt de laatste dictatuur van Europa genoemd. Sinds hij in 1994 aan de macht kwam bij de eerste presidentsverkiezingen in de voormalige Sovjetrepubliek, heeft hij demonstraties onderdrukt, oppositieleiders tot ballingschap gedwongen en censuur ingesteld. De Verenigde Naties maken voortdurend melding van schendingen van de mensenrechten; Amnesty International heeft zijn regering beschuldigd van vrouwenhaat omdat die het op vrouwelijke activisten heeft voorzien.
In 2006 en 2010, na twee omstreden verkiezingsoverwinningen, werd er al tegen zijn regime gedemonstreerd, maar afgelopen tijd liet de oppositie veel duidelijker haar stem horen, vooral nadat Loekasjenko de Covid-19 pandemie een ‘massapsychose’ had genoemd en weigerde maatregelen te nemen om de verspreiding te voorkomen; in plaats daarvan adviseerde hij hard werken, wodka drinken en naar de sauna gaan.
Toen kwam de zomer van 2020. Op 9 augustus, toen de officiële exitpolls aangaven dat Loekasjenko 80 procent van de stemmen had gekregen – en hij de verkiezingen had ‘gewonnen’ – gingen in heel Belarus tienduizenden mensen de straat op om te protesteren tegen verkiezingsfraude. In Minsk werden ze tegengehouden door oproerpolitie met rubberkogels.
De volgende dag, 10 augustus, arriveerde het drietal bij het Huis van de Regering om formeel protest aan te tekenen tegen de verkiezingsuitslag. De toen 37-jarige Svetlana Tsichanovskaja ging voorop. Haar gezicht was inmiddels bekend in het hele land en over de hele wereld, dankzij een bijzondere reeks gebeurtenissen waardoor ze Loekasjenko’s belangrijkste tegenstander bij de verkiezingen was geworden. Zij vindt nog steeds dat zij de verkiezingen heeft gewonnen en veel landgenoten zijn dat met haar eens.
Bij haar waren haar advocaat Maksim Znak en Maria Kalesnikava, een musicus en politiek activiste die tijdens de hele verkiezingscampagne niet van haar zijde was geweken. Voor Tsichanovskaja, een huismoeder die na de arrestatie van haar man Sergej Tichanovski (die het tegen Loekasjenko had willen opnemen) opeens in de publieke belangstelling stond, waren de afgelopen weken een vreemde droom geweest. Maar de volgende paar uur zouden het begin worden van een nachtmerrie.
[streamer]
De volgende paar uur zouden het begin worden van een nachtmerrie.
[eind]
Toen Svetlana Piliptsjoek een jong meisje was, was een rol van internationaal staatsvrouw wel het laatste wat haar voor ogen stond. Ze woonde in Mikasjevitsji, een stadje in het zuiden van Belarus, tien kilometer van de grens met Oekraïne. Haar vader was vrachtwagenchauffeur en haar moeder werkte als kok in een café. Het gezin was niet rijk, maar ze groeide op in een liefdevolle omgeving met veel wederzijds respect.
Het was vooral haar grootmoeder die Svetlana haar waardenbesef meegaf, zegt ze. “Mijn grootmoeder zei dat de mensen om je heen belangrijker zijn dan jijzelf, dat als er mensen bij je komen logeren ze de beste slaapplaats en het beste eten moeten krijgen.”
In de Sovjettijd was er weinig geld en voedsel was op rantsoen, maar de mensen klaagden niet omdat je dan in de gevangenis kon belanden. “In die zin”, zegt ze bitter, “is er niets veranderd.”
Toen Tsichanovskaja 14 was, kon ze in de zomervakantie gaan logeren bij een Iers echtpaar, in County Tipperary. Dat verblijf werd mogelijk gemaakt door een liefdadigheidsorganisatie die was opgericht na de kernramp in het Oekraïense Tsjernobyl, tien jaar eerder, ter ondersteuning van kinderen die daar direct of indirect de dupe van waren geworden.
Ze was verbaasd hoe gelukkig de Ieren leken, vergeleken met de mensen in haar eigen land. “Het was nieuw voor me dat mensen naar elkaar konden glimlachen en in winkels ‘dank u wel’ zeiden.”
Een paar jaar later, toen ze aan de universiteit Engels en Duits studeerde, ontmoette ze een beer van een vent, Sergej Tichanovski. Ze trouwden in 2005 en toen Tsichanovskaja was afgestudeerd, verhuisden ze naar Gomel, de stad waar Sergej vandaan kwam; daar begon hij een videoproductiebedrijf dat reclamefilms maakte. Hun eerste kind werd bijna volkomen doof geboren en het gezin verhuisde naar Minsk, om hem de beste medische behandeling te kunnen geven.
Tsichanovskaja en haar man vonden zichzelf apolitiek, maar toen Sergej in 2019 een verlaten boerderij kocht om op te knappen, stuitte hij bij het aanvragen van vergunningen op de overheidsbureaucratie. Gefrustreerd zette hij een YouTubekanaal op waar hij het had over de dagelijkse ontberingen waar de gewone Belarussen mee te maken hadden.
“Hij vertelde wat hij hoorde van mensen die hij ontmoette tijdens zijn reizen door het land, mensen die omkwamen van de honger”, legt ze uit. “Ze hadden ofwel geen werk, of ze verdienden heel weinig.” Sergej gaf ze een stem. Binnen een jaar had het kanaal 140.000 abonnees.
Tsichanovskaja was bang dat haar man gevaar liep. En in mei 2020 werd hij inderdaad gearresteerd “wegens deelname aan een illegale protestactie”. Terwijl hij in de gevangenis zat, verscheen er op zijn YouTubekanaal een van tevoren opgenomen boodschap waarop hij zei: “Ik wil dingen in mijn land veranderen. De mensen verdienen een betere toekomst, dus ik heb besloten om me kandidaat te stellen voor het presidentschap.” Hij sprak openlijk over de ‘dictatuur’ in het land en zei dat met de verkiezingen van de afgelopen 20 jaar iedere keer was gefraudeerd.
Tsichanovskaja zag de video thuis, en schrok enorm – ze hadden het er nooit over gehad. Maar ze wist dat het voor Belarus het beste was. “De mensen ontdekten dat ze niet de enigen waren die tegen het regime waren en hun levensomstandigheden niet meer pikten”, zegt Tsichanovskaja. “Ze hadden altijd het gevoel dat ze er niets tegen konden doen, maar die houding veranderde.”
Een paar dagen na de arrestatie ging ze met alle papieren van Sergej naar de Centrale Kiescommissie om zijn kandidatuur te registreren, maar dat werd geweigerd. Ze werd vierkant uitgelachen. Die avond zat ze boos thuis, terwijl de deadline voor registratie naderde, en vroeg zich af: ‘Wat kan ik voor mijn man doen?’
Ze wist hoezeer Sergej vervuld was van de gedachte dat hij de waarheid over Belarus wilde vertellen en ze wilde haar liefde tonen door te laten zien dat wat waar hij in geloofde, voor haar ook belangrijk was. Ze besloot zich in zijn plaats verkiesbaar te stellen. Op de formulieren vulde ze haar eigen naam in.
Maar om zich te kunnen registreren moest ze 100.000 handtekeningen verzamelen van mensen die haar kandidatuur steunden. Toen Sergej werd vrijgelaten, ging hij zich daarvoor inzetten, terwijl zij thuis op de achtergrond bleef. Maar een week later moest ze zijn taak alweer overnemen, toen hij opnieuw gevangen werd gezet. “Het was moeilijk om je een nietig insect te voelen tegenover een enorm overheidsapparaat”, zegt ze. Maar ze zag ook dat duizenden mensen haar steunden.
Tsichanovskaja kreeg de 100.000 handtekeningen en tot haar verrassing stond de Centrale Kiescommissie toe dat ze zich registreerde. Loekasjenko leek zich geen zorgen over haar te maken. Hij had vroeger altijd verkondigd dat een vrouw, ‘dat arme schepsel’ zou bezwijken onder de last van het presidentschap.
De twee belangrijkste oppositiekandidaten – Valeri Tsepkalo en Viktar Babarika – kregen geen toestemming om zich te registreren als presidentskandidaat. Daarop vluchtte Tsepkalo naar Moskou omdat hij arrestatie vreesde; Barbarika werd gearresteerd en beschuldigd van corruptie.
Toen werd Tsichanovskaja gebeld met het voorstel om een ontmoeting te hebben met Babarika’s campagneleidster, Maria Kalesnikava en Tsepkalo’s vrouw Veronika. De vrouwen besloten zich te verenigen rond het beginsel van eerlijke verkiezingen en de vrijlating van politieke gevangenen. Met deze bondgenoten was Tsichanovskaja opeens de leidster van een krachtige campagne.
Op een persconferentie poseerde het drietal voor fotografen. In een spontane opwelling stak Tsichanovskaja een gebalde vuist omhoog, een gebaar dat haar man altijd maakte; Kalesnikava maakte een hart, het symbool van Barbarika’s campagne; en Tsepkalo maakte een ‘V’ van victorie. Deze symbolen zouden iconische beelden worden en terugkeren op vlaggen en posters.
Het houden van toespraken voor grote menigten viel Tsichanovskaja aanvankelijk zwaar, maar ze putte uit de volharding die ze nodig had gehad om haar zoon na een operatie te leren praten. “Ik moest onophoudelijk met hem oefenen”, zegt ze. “Daarmee trainde ik mijn wilskracht.”
Op 9 augustus, de dag van de verkiezingen, was het internet afgesloten. Vanuit het hoofdkwartier van haar campagne kon Tsichanovskaja explosies horen. Er kwamen berichten dat de politie mensen bij stemlokalen in elkaar sloeg.
[streamer]
Er kwamen berichten dat de politie mensen bij stemlokalen in elkaar sloeg.
[eind]
De volgende dag werden alleen Tsichanovskaja en haar advocaat Maksim Znak toegelaten in het kantoor van de Kiescommissie om formeel protest in te dienen. Er zaten twee middelbare mannen in pak; later bleken het hoge officieren van de veiligheidsdienst te zijn.
Ze vroegen Znak naar zijn identiteitspapieren, en toen hij het kantoor verliet om ze te gaan halen, deden ze de deur achter hem op slot. Ze schrok en ging, vervuld van angstige gevoelens, op de bank zitten. Een van de mannen zat tegenover haar. Hij zei niet veel, maar staarde haar alleen maar aan. De ander ging voor haar staan en praatte tegen haar.
“U was gewoon een huisvrouw die niet wist wat ze deed”, begon de man; hij zei dat ze was gebruikt om een staatsgreep te plegen. Bij de protestacties waren politiemensen gewond geraakt, zei hij, en Tsichanovskaja zou daarvoor verantwoordelijk worden gesteld en gevangen worden gezet.
Deze psychologische kwelling zou drie uur duren. Het doel? Haar zover te krijgen dat ze Belarus verliet. Maar Tsichanovskaja was standvastig. “Honderdduizenden mensen hebben mijn campagne gesteund, zei ze. “Ik kan ze niet verraden.”
Toen begon de man dreigender taal te gebruiken. “We weten dat je kinderen in Litouwen zijn”, zei hij. Dat klopte; ze had haar zoon en dochter naar vrienden gestuurd, nadat ze telefonisch was bedreigd. Als ze de gevangenis in zou gaan, vervolgde de man, zou ze haar kinderen niet zien opgroeien.
Het was een moeilijke keuze. Eindelijk zei ze: “Als ik moet vertrekken, wil ik dat mijn man meegaat.”
“Onmogelijk”, antwoordde de man.
“Oké, dan wil ik dat Maria Moroz meegaat”, zei ze. “Zonder haar vertrek ik niet.” Moroz, haar campagneleidster, was twee dagen geleden gearresteerd en had ook kinderen.
De mannen gingen akkoord, op voorwaarde dat ze een video zou maken waarin ze de bevolking zou oproepen om te stoppen met demonstreren. Op het papier dat ze voor de camera moest voorlezen, stond ook dat Loekasjenko de verkiezingen had gewonnen. “Dat ga ik niet zeggen”, zei ze strijdvaardig. De rest las ze voor; ze hield het papier duidelijk voor zich, zodat iedereen kon zien dat ze werd gedwongen om dit te zeggen. De uitputting en de angst waren duidelijk van haar gezicht af te lezen.
Dezelfde avond werden Tsichanovskaja en Moroz naar de grens met Litouwen gereden om het land te verlaten waar ze zo van hielden. Toen ze op straat langs demonstranten kwamen, wilden beide vrouwen niets liever dan met hen meedoen.
De protestacties gingen wekenlang door en de overheid reageerde keihard. Verscheidene demonstranten werden gedood en ongeveer 35.000 mensen werden gevangengezet, aldus Anaïs Marin, een onafhankelijk deskundige die is aangewezen door de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties (UNHRC). “De autoriteiten van Belarus hebben een grootschalige aanval uitgevoerd op de burgersamenleving en een breed scala aan mensenrechten en vrijheden aan banden gelegd.” Maksim Znak en Maria Kalesnikava, die gevangen werden genomen toen Tsichanovskaja werd gedeporteerd, zitten nog steeds vast.
Loekasjenko sprak zijn dank uit aan de politie: “Jullie hebben het vuilnis opgeruimd van de schone, mooie straten van Minsk.”
Kort na haar aankomst in Litouwen maakte Tsichanovskaja een tweede video. Over haar beslissing om het land te verlaten zei ze dit: “Veel mensen zullen begrip tonen, niet weinigen zullen bittere kritiek hebben en velen zullen me gaan verafschuwen. God verhoede dat zij voor dezelfde keuze worden geplaatst als ik.” Toen ging ze aan het werk.
Tsichanovskaja, inmiddels 39, blijft onophoudelijk aandacht vragen voor de situatie in Belarus; ze vraagt andere landen om steun bij de eis tot nieuwe, vrije verkiezingen en de vrijlating van politieke gevangenen. Tijdens bijna twee jaar in ballingschap heeft ze gesproken met wereldleiders als Joe Biden, Boris Johnson, Emmanuel Macron en Angela Merkel. De EU, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Canada hebben een hele reeks aan sancties afgekondigd tegen het bewind van Loekasjenko.
Litouwen erkent Tsichanovskaja als ‘de wettig gekozen leider van Belarus’. In een glimmend zwart gebouw in de hoofdstad Vilnius geeft ze leiding aan een team van ongeveer 40 mensen. Geen van hen, ook Tsichanovskaja niet, krijgt salaris; ze krijgen – voornamelijk van liefdadigheidsorganisaties – geld om huur te betalen en in hun levensonderhoud te voorzien. Het gebouw wordt streng bewaakt.
Het bewind van Loekasjenko heeft laten zien dat het een lange arm heeft als het erom gaat om dissidenten het zwijgen op te leggen. In mei 2021 werd een vliegtuig, met aan boord een dissidente journalist en zijn vriendin, onderweg van Athene naar Vilnius door de luchtverkeerleiding van Belarus onder vals voorwendsel omgeleid naar Minsk; de twee werden meteen gearresteerd. Tsichanovskaja heeft altijd en overal beveiligers bij zich. “Ik weet dat ik een doelwit ben”, zegt ze tegen Het Beste, “en voor het regime zou het veel makkelijker zijn als ik verdween”. Tijdens het interview in de vergaderruimte praat ze zacht, maar vastberaden. Ze zegt dat ze zich meer zorgen maakt om degenen die in Belarus zijn achtergebleven. “Iedere Belarus is in gevaar, zolang we ons niet ontdoen van de criminele bende die de macht heeft gegrepen.”
Toen Tsichanovskaja in juli 2021 een ontmoeting had met president Biden, wist ze dat dat een signaal was naar het regime van Loekasjenko en de wereld. Ze zei tegen Biden dat ze zijn hulp wil om een eind te maken aan het geweld in haar land en een vrij, democratisch Belarus op te bouwen. Biden verzekerde haar dat zijn land achter haar staat.
Tsichanovskaja zegt dat ze wordt geïnspireerd door de wereldleiders die haar land helpen, en door haar man, die in december 2021, na een rechtszaak die alom werd bestempeld tot een showproces, werd veroordeeld tot 18 jaar gevangenisstraf. Ze noemt het vonnis ‘de persoonlijke wraak’ van Loekasjenko.
Sergej is altijd in haar gedachten. Toen dit artikel werd geschreven, had ze hem sinds zijn gevangenneming in 2020 pas één keer gesproken. Maar ze vertelt over de mensen in Belarus die ook offers hebben gebracht om verandering teweeg te brengen.
“Mensen hebben hun angst afgeworpen”, heeft ze gezegd. “Dat is iets wat we samen hebben bereikt.” Ze droomt van een Belarus waar mensen gelukkig kunnen zijn, “waar mensen niet worden vermoord of gevangengezet om hun overtuigingen. Waar de mening van burgers meetelt.”
Bruce Millar van Amnesty International: “De internationale gemeenschap moet alles doen wat in haar vermogen ligt om de regering van Aleksandr Loekasjenko te dwingen een eind te maken aan de barbaarse onderdrukking van de burgersamenleving en andersdenkenden in Belarus.”
Dat is waar Svetlana Tsichanovskaja voortdurend aan werkt. “Vaak ben ik uitgeput en dan denk ik dat ik dit niet meer kan opbrengen, vooral als ik hoor dat er weer meer mensen gevangen zijn gezet”, geeft ze toe. “Maar als ik nu stop, zal er niets veranderen. Ik voel een grote verantwoordelijkheid. De mensen geloofden in me. Ik kan ze niet in de steek laten.”
Fotobijschriften:
Boven: Na de verkiezingen werd er in Minsk massaal gedemonstreerd.
Rechts: Tsichanovskaja met haar bondgenoten Veronika Tsepkalo (links) en Maria Kalesnikava (rechts).
De politie arresteert een man tijdens de massale protestdemonstratie in Minsk op 10 augustus 2020, na de presidentsverkiezingen in Belarus.
Aleksandr Loekasjenko tijdens een bijeenkomst van zijn volgelingen, kort nadat hij na de verkiezingen van augustus 2020 tot ‘winnaar’ was uitgeroepen.
Tsichanovskaja toont tijdens haar toespraak voor de Tsjechische senaat, in juni 2021, een foto van haar man Sergej. Ze doet er alles aan om Loekasjenko te verdrijven.
Tsichanovskaja begroet een aanhanger, in augustus 2020.